London konfransının çıxış mətni, 5 oktyabr 2002
"Məqalələr toplusu" kitabı, Stockholm 2005

Sayın xanımlar və bəylər, Sizləri salamlayaraq, Siz əzizlərə ki zəhmət çəkib konfransa təşrif buyurmusunuz, Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin Rəyasət Heyətinin salamlarını çatdırmağı özümə borc bilirəm.

Dünya Azərbaycanlıları Konqresi (DAK), 6 il bundan əvvəl yaranmış və 30-dan artıq ölkədə təşkilat və cəmiyyətlər, nümayəndəlikləri öz tərkib hissəsinə almışdır. DAK nizamnamə və əsasnaməsi, qurultaylarda təsdiq edilmişdir ki, əsas məzmunu üç istiqamətdən ibarətdir:

1. Bütün ölkələrin qayda-qanunları əsasında soyköklü azərbaycanlıların mədəni hüquqlarının müdafiə edilməsi və Azərbaycan diasporasının inkişafı istiqamətində fəaliyyət aparılması;
2. Təcavüzkar Ermənistan əleyhinə BMTnin Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874, 884 nömrəli qətnamələrinin həyata keçirilməsinin tələbi; Azərbaycan Respublikasının işqal olunmuş ərazisinin azad edilməsi yolunda, eləcə də azərbaycanlı qaçqın və köçkünlərin öz ata-baba yurdlarına, o cümlədən Qarabağa qaytarılmaları istiqamətində fəaliyyət və mübarizənin təşkil edilməsi;
3. Ən əsas vəzifə, 30 milyondan artıq olan güney azərbaycanlıların İran adlanan ölkədə öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu təmin etmək, milli və müstəqil dövlətini qurmaq və bugünkü İran deyilən ərazidə türklərin öz milli hüquqlarının bərpa olunması məsələsidir ki, zülm altında yaşayan xalqların problemlərinin həlli yolunda olan məsələlərin biridir ki, bugünkü konfransın əsas mübahisə mövzusudur.

Hörmətli xanımlar və bəylər, 7 min illik tarixə malik olan türklərin və eləcə də qeyri-fars millətlərin tarixinə qıssa bir baxışla sözümü başlamaq istərdim. İlk öncə deyim ki, fars şovinizminə xidmət edən qərəzli tarixçilər bu barədə bir şey yazmayıblar, və yaxud yazsalar belə həqiqətləri təhrif etməyə çalışmışlar. Onlar çalışıblar ki, türk və qeyri-fars dövlətlərindən və onların tarixləri ilə hökümətlərindən, özlərinə tarix yaradaraq, bu saxta tarixi qeyri-fars millətlərə, xüsusilə türklərə anlatsınlar. Bu üzdən-iraq tarixçilər, türklərin və qeyri-fars millətlərin tarixlərinin başlanğıcını, Əhrümənlər (Həxamənişilər) dövründən söyləmişlər ki, bu həqiqətdən çox uzaqdır. 4500 il, 10 fars qəbiləsinin İlam fəlatinə gəlməzdən əvvəl bugünkü türklərin ulu-babaları, yüksək mədəniyyətə malik olan böyük dövlətlər yaratmışlar. Parslar gəldikdə bu hökümətlərin o cümlədən, İlam Şazdalarının hökm sürdüyü bugünkü Kirman və fars əyalətlərində sakinləşmişlər. Danılmaz faktlar əsasında parsların bizim regiona gəlməzdən əvvəl bizlərin ən yüksək sivilizasyası və bəşəriyyətə hədiyyə edəcəyi dövlətçiliyimiz və mədəniyyətimiz olmuşdur. Bu sivilizasya bugünkü İraq və İranın bütün qərbi-mərkəzi, Xəzərin cənubu, şimali və cənubi Azərbaycanda İlamlar, Kassilər, Hürrilər (Mitanilər), Quttilər, Lullular, Gilzanlar, Kaspilər, Mannalar, Urartular tərəfindən yaranmışdır. Bu gün tarix elmi, mötəbər faktlarla göstərir ki, bu tayfaların dilləri müxtəlif ləhçələrdə iltisaqi və bugünkü türk dilinin babası olmuşdur. 900 il miladdan əvvəl Pasarqad tayfalarından 7 qəbilə Kirmanda məskunlaşmışdır və Firdovsinin “Şahnamə”sindən aydın olur ki, həmin tayfalar çox ibtidai həyat dövrünü yaşayırdılar. Onlar gəlib sakin olduqdan sonra iltisaqi dili, tayfalardan öyrənmişlər.

Əhrümənlər iş üstə gəldikdən əvvəl, yəni 550 il miladdan öncə, Manna höküməti, asorilərə qarşı müqavimət göstərmiş və 673 il miladdan əvvələdək Madların üsyanı əsasında Mad İmperatorluğu yaranmışdır. Onlar Manna höküməti ilə birləşmiş və oğuzlar ilə sakalar da Azərbaycanda hökümət qurmuşlar. Mad İmperatorluğu –Kiaqsar, asori militarizminə son qoymuş və bununla regionda yaşayan tayfalar asorilərin əsarətindən azad olmuşlar. Beləliklə tərəqqi və inkişaf yolu açılmışdır. Daha sonra Mad ordu komandanı Harpakın xəyanəti əsasında, Astiyak Mad padşahının dövründə Mad İmperatorluğu süquta uğramış və Əhrümənlər (Həxamənişilər) höküməti ələ almışlar. Bu dövrdə Kir (Koroş) ilə Tomris xanım arasında baş verən müharibədə, Kir, azərbaycanlı olan Tomris xanıma məğlub olaraq ölmüşdür.

Həxamənişi padşahlarının mədəniyyət və təməddün sahibi olan Yunanistana ardıcıl əziyyətləri və hücümları səbəbindən İskəndərin hücumu ilə nəticələnmişdir. Bu dövrdə Atropatlar, Azərbaycanda hakim idilər və Həxamənişilərlə yaxşı münasibətdə deyildilər. Atropatlar, İskəndər ilə müharibəyə girməmiş və bununla İskəndər məcbur olub Azərbaycan dövləti və onun sədri Atropatı rəsmiyyətə tanımışdır. Beləliklə, Atropat, apardığı düzgün siyasət əsasında Azərbaycanın istiqlalını qoruyub, saxlaya bilmişdir. Bu barədə Azərbaycan Respublikasında daş-yazılar mövcuddur ki, dediklərimizə sübutdur.

Xatırladaq ki, fars tarixçiləri və onların davamçıları tarix elmini tam həqiqətdən kənara, faciəamiz istiqamətə yönəltmişlər. Bu elmə qarşı acınacaqlı vəziyyət Həxamənişi dövründən, xüsusi ilə Sasani sülaləsinin banısı olan Ərdəşir dövründən başlamışdır. Ərdəşir ona görə ki öz qurduğu imperiyanı qoruyub saxlasın və ona mənsub olan tayfanı digər xalqlara hakim etsin, qeyri-fars xalqların dövlətlərinə aid olan bütün sənədləri aradan aparmışdır və “Tenser” adlı möbəd başqanının yardımı ilə parslar haqqında yaydığı əfsanələri digər xalqların həqiqi tarixi kimi qeydə almağa çalışmışdır. Bu yolda Sasani İmperatorluğunun yaranmasına möhümatla dolu olan dastanlarla bəzəyib, saxta bir tarix düzəltmişlər. Ərdəşirdən sonra Sasani şahları onun və “Tenser” möbədin saxtakarlıqlarını özlərinə örnək götürərək, onların yollarını davam etmişlər. Həmin ziddi-elmi, qeyri-əxlaqi və prinsipdən uzaq iş, sonralar müsəlman tarixçilərini də aldatmışdır.

Həmin saxtakarlıq ortada bir maneə olaraq, bu ərazidə yaşayan xalqların həqiqi tarixini araşdırmağa əngəl törətmişdir. Buna baxmayaraq həmin xalqların həqiqi tarixləri, yunan və rum tarixçilərinin əsərlərində öz əkslərini tapmışdır.  (Avropa xalqları, Rum İmperatorluğunun əsarət zəncirlərini qırandan sonra və milli istiqlal dövlətlərini qurandan sonra, öz həqiqi tarixlərini araşdırıb, üzə çıxarmaqla bərabər, digər xalqların tarixlərindən müəyyən həqiqətləri də araşdırmışlar. Xüsusilə XIX əsrin əvvəllərində Avropa xalqları, müxtəlif milli qurtuluş mübarizələrinin sayəsində keçmiş imperiyaların coğrafi ərazilərinin xəritələrini dəyişdirərək, öz milli tarixi əsaslarına, dil xüsusiyyatlarına, milli adət-ənənələrinə uyğun olaraq milli dövlətlərini yaratmışlar. Həmin xalqların ziyalıları və nümayəndələri qələbədən sonra əldə olan qədim yunan və rom yazılarında öz tarixlərini araşdırıb, üzə çıxartmış və bizim regionda yaşayan xalqların tarixi əsərləri ilə rastlaşanda, onları qeydə almaqla bərabər, bizim kölgədə qalmış tariximizin qaranlıq məqamlarını işıqlandırmağa səy göstərmişlər. Elə həmin səylər əsasında, müraciət etmək üçün yüzlər kitab mövcüddur.)

Bu kitabların möhtəvasından aydın olur ki, bizim regionda müxtəlif hökümətlərin iş üstə gəlməsinə və müəyyən dəyişikliklərin baş verməsinə baxmayaraq, türklər və qeyri-fars xalqlar həmin məntəqədə müxtəlif yollarla öz dövlətlərini qoruyub saxlamışlar. Uzun əsrlər boyu öz varlıqlarının təmsilçisi olan bir faktor kimi bu dövlətləri yaşatmışlar. Elə buna görə də ərəblərin hücumu səbəbindən Sasani İmperatorluğu məhv olduğunda, Azərbaycan dövləti uzun illər öz stratejiki vəziyyətini qoruyub saxlamışdır. Buna misal azərbaycanlıların qəhrəman atası olan Babək, Azərbaycan türklərinə arxalanaraq, 22 il ərəb istilasına qarşı vuruşmuşdur. Ancaq Babək, erməni olan Səhl ibn-Sunbatın, fars olan Əfşinin xəyanəti nəticəsində, ərəb hakimi əl-Mötəsəmin əlinə keçdi –baxmayaraq ki, Babəkin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan hərəkatı söndürüldü və azərbaycanlılar islam dinini qəbul etdilər, lakin azərbaycanlılar öz milli kimliklərini, vətənləri olan Azərbaycanı və dilləri Azərbaycan türkcəsini qorumaq üçün fürsət əldə etdikdə, ərəblərə qarşı üsyan etdilər. (Son illərdə, hər il Babəkin doğum günü, Babək qalasına 100 minlərlə azərbaycanlıların toplantısı göstərir ki, işqalçılara qarşı azərbaycanlıların mübarizəsi sona çatmamışdır.)

Azərbaycanlılar, tarix boyu təkcə ərəblərə qarşı yox, bəlkə hər hansı bir təcavüzkar və işqalçı və istilaçı qüvvələrə qarşı, şücaət və şərafətlə öz ana yurdu, milli mədəniyyəti və kimliyi, ana dili və xalqından müdafiə etmişlər. Bu xarakter təkcə türklərin müştərək xüsusiyyəti yox, bəlkə digər millətlərin də xasiyyətini təşkil edir. Elə həmin xarakterə əsaslanaraq, türklər bütün təcavüzkar qüvvələri məntəqəmizdən qovmuşlar və min ildən artıq möhtəşəm dövlətlər və imperatorluqlar –o cümlədən Qaraxanlılar, Tulunoğlular, Ağşidlər, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Atabəylilər, Teymurilər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular, Səfəvilər, Əfşar və Qacar kimi sülalələr bu torpaqlara hakim olmuşlar.

İslam imperayasından sonra, türklərin min illik hökümətləri dövründə, digər xalqlar arasında bərabərliyin təmin olması, Ərdəşirin şovinisti əfkarının kənara qoyulması və onun unudulmağına səbəb olmuşdur. Həmin milleniumda məntəqənin xalqlarının dili və mədəniyyəti, feodalizmin bağlı və məhdud imkanlı iqtisadi-siyasi sisteminə baxmayaraq, astaca olsa da öz təbii məcrasında inkişaf etdirilmişdir. Türk imperatorluqları, şərqdən İspaniyaya və Cənubi Afrikaya qədər əhatəsində olan ölkələrdə, istərsə elm, istərsə də incəsənət və arxitekturada dəyərli hədiyyələri, islam dünyasına və başqa xalqlara miras qoymuşdur. Türk hökümətləri, başqa xalqlara ehtiram və etimad gözü ilə baxaraq, onarın arasında təbizə və ayrı-seçkiliyə son qoymuşdur. Türklər, həmin etimad əsasında, hətta öz imperatorluq tarixlərinin o dövrlərdə səbt edilməsinə də ehtiyac görməmişlər. Türklər, bütün xalqların dilinə, dininə və adət-ənənələrinə hörmət bəsləmiş, hətta onların inkişafına da yardım etmişlər. Belə ki, köçəri fars tayfasına edilən yardım, bugün onları yüksək bir şəraitə gətirib çatdırmışdır. Türk şair, alim və padşahları hətta farsların özündən artıq, bu yolda zəhmət çəkmişlər. Türk şair və yazıçıların 2/3 həmin dildə şahəsərləri yaratmış və öz millətlərinin mədəniyyət, təfəkkür və dünya görüşünü farsların ixtiyarında qoymuş, və bununla fars dilinə zənginlik bağışlamışlar. Elə həmin zəhmətlərin nəticəsində, fars dili dövlət dili səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Əlbəttə ki, türk padşahları arasında da türk dilinə diqqət yetirmiş və türk dilini dövlət dili elan etmişlər var idi. O cümlədən Səfəvi İmperatorluğunun banısı Şah İsmayıl Səfəvi Heydəroğlu, Xətai təxəllüsü ilə, türk dilini dövlət dili elan etmiş və dünyadan köçəndə, üç şey Azərbaycan xalqına əmanətcə tapşırıb və həyatını dəyişmişdir: Azərbaycan qeyrəti, Azərbaycan türkçəsi, Azərbaycan ölkəsi.

O dövrdə Osmanlı İmperatorluğu, sərhədlərini qərb Avropayadək genişləndirmək istəyirdi. Həmin imperatorluq, digər türk dilli imperatorluğu, təhəmmül edə bilmirdi. Müstəmləkəçi Avropa isə, əlində və monopoliyasında olan Hindstanı əldən verməsin –deyə, dolayı yol ilə Osmanlı İmperatorluğunu, Şah İsmayıl dövlətinin əleyhinə təhrik edirdi. Çaldıranda baş verən müharibə, hər iki türk imperatorluğunu zəiflətdi. Şah İsmayılın canişinləri özlərini Osmanlı təhlükəsindən qorumaq üçün, paytaxtı Təbrizdən İsfahana –farsların arasına intiqal verdilər. Paytaxt məkanını dəyişməklə bərabər, türk alim, incəsənət, mədəniyyət yaradıcı adamlarını da İsfahanda topladılar. Qətiyyətlə demək olar ki, İsfahanda mövcud olan bütün tarixi abidələr, türk incəsənət, mədəniyyət və alim insanının zəhmətinin nəticəsidir. Hətta bugunkü İsfahanda olan əl-işləri, o dövrün yadigarlarıdır. Paytaxtın Təbrizdən İsfahana köçürülməsi, türk padşahlarının türk kütlələrindən uzaqlaşmasının və ayrılma prosesinin başlanğıcı və fars əşrafiyyətinin təsiri altına düşməsidir ki, nəticə Mahmud Əfqanlının Səfəvi İmperatorluğuna qələbəsi idi.

Nadir Şah taxta əyləşdi və əfqanlıları qovdu. Əfşar türklərinin imperatorluğunun sərhədlərini Hindistanadək genişləndirdi. Nəhayət, Qacar İmperatorluğunun növbəsi çatdı və paytaxt İsfahandan Tehrana köçürüldü. Təbrizin, vəliəhd-nişin şəhər kimi, rolu artdı və əhəmiyyət qazandı. Həmin dövrdə Asya qitəsində, Böyük Britaniya İmperiyası, Tsar Rusiyası ilə birləşərək Qacar İmperiyasının ərazilərini öz aralarında bölüşdürdülər. Britaniya Əfqanistana sahib çıxdı, ruslar isə Qacarla Azərbaycanı 1828-də Türkmənçay müqaviləsi əsasında ikiyə böldülər. Türkün igid oğlu Abbas Mirzanın 10 illik Tsar ordusuna qarşı müqavimətinə baxmayaraq, məğlub oldu. Elə həmin əsasda, rus və İngiltərənin nüfuzu get-gedə artdı və xalqları əsarət altında saxlamağa yeni imkanlar əldə etdilər. Qacar İmperiyası get-gedə zəiflədi, öz dayağını türk xalqının içərisində itirdi və türk xalqları bu məğlubiyyətlərin səbəbini düşünərək, hər iki istemarçı qüvvələrin əsarətindən qurtuluş yollarını axtarmağa başladılar. Mirzə Fətəli Axundov, Əbdülrəhim Talıbov, Hacı Zeynal Abidin Mərağei, Seyid Cəmaləddin Əsəd Abadi, o cümlə ziyalılardan idilər ki daxildə və xaricdə, dünyada baş verən hadisələrdən xəbərdar idilər və Fransanın ictimai inqilabını və dünyanın digər müxtəlif ölkələrində baş verən siyasi-iqtisadi inqilabları xalqımıza çatdırırdılar. Həmin ziyalılar, həm Şimali Azərbaycanda və həm də Cənubi Azərbaycanda istemara qarşı istiqlal yolunda mübarizə barədə çıxışlar etmiş, kitablar və məqalələr buraxmışlar. Bununla milli və siyasi şüurun inkişafına səy göstərərək, özlərindən dəyərli əsərlər yadigar qoymuşlar.

Şərq xalqlarının və məntəqənin türklərinin milli və müstəmləkəçiyə qarşı hərəkatlarının başlanğıcı, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. İnqilablar başlanır, Türkiyədə Tənzimat Hərəkatı və Azərbaycanda Məşrutə İnqilabı baş verir. XX əsrin əvvəllərində xüsusi ilə Məşrutə Hərəkatı dövründə azadlıq və milli məsələ ortaya çıxır. Milli və azadlıq hərəkatı, xüsusilə Təbriz əhalisinin milli qiyamı, Qacar hökümətini Rusiya nüfuzundan xilas etmək, feodal sistemini kənara qoymaq, fərdi və ictimai hüquq və azadlıqlarını təmin etmək üçün meydana gəlmişdir. Həmin dövrdə həqiqətən Azərbaycan şəhərləri, Məşrutə İnqilabının qələbəsində həssas və həlledici rol oynadı. Azərbaycan xalqı müvəffəq oldu dəyərli qanunlar, o cümlədən əyalət və vilayət əncümənlərinin təsisini, konstitutiyada əks etdirsin. Əgər bu konstitutiyada, millət və milliyyətdən ad çəkilmir –belə ki, bu terminlər o dövrdən sonrakı zamana aiddir. Lakin, həmin dövrdə hərhansı bir şəhər və əyalətin əhalisi, o şəhərin “müsəlman milləti” deyə adlanırdı ki, sonralar vahid siyasi bir mə’na kimi başa düşülən “İran” termininin millət və milliyyət hüququ ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Məşrutə İnqilabınadək İran adlanan ölkə, əsasən türk əyam və əşraf, və Qacar höküməti adamları tərəfindən idarə olunurdu. Azərbaycanın varlı təbəqəsinin nümayəndələri, Qacar padşahları ilə fəalcasına əməkdaşlıq edirdilər. Azərbaycana mənsub olan hərbi hissə, Səltənətin əsas bazasını təşkil edirdi.

Məşrutə Hərəkatı dövründə həm yerli, həm mərkəzi hökümətdə, və həm də mövcud feodal sistemdə baş verən dəyişikliklər, Azərbaycan hökümətində əyaləti-əncümən kimi, Mərkəzi Hökümətində isə qeyri-türk xalqların siyasi təşkilatlarının nüfuzunun çoxalmasına səbəb olaraq, bu çoxalma həm kəmiyyət və həm keyfiyyət cəhətdən məclisdə və dövlət kabinetində öz əksini tapmışdı. Həmin dəyişikliklərin ümumi xarakteri, Qacar hökümətində aparılan islahat və onu modernizə etmək, istemarçıların istelalarına son qoymaqdan ibarət idi. Bu məqsədlərə çatmaq üçün, azərbaycanlılar özlərindən son dərəcə fədakarlıq göstərirdilər. Lakin, azərbaycanlılar müəyyən səbəblərə görə, o cümlədən öz vəziyyətlərindən düzgün təhlilin olmaması, milli kimlikdən tamam-kamal aydın düşüncənin mövcud olmaması, tərəqqipərvərlik qabiliyyətində olan siniflərin lazımı dərəcədə inkişaf etməməsinə görə, Məşrutə Hərəkatının nailiyyətlərindən lazımı qədər istifadə edə bilmədilər. Hətta Azərbaycan düşmənlərinin çirkin to’tələri, Məşrutə İnqilabının Səttarxan, Bağırxan və Heydərxan Əmioğlu kimi qəhrəmanların, mürtəcilər və istemarçı qüvvələrin nökərləri vasitəsi ilə qurban getmələrinə gətirib çıxartdı. Elə ki, Səttarxan, Təbriz əhalisinin qucağından ayrılır, Tehrana aparılır və erməni Yefremin to’təsi nəticəsində gülləyə tuşlanır və nəhayət Azərbaycanın milli qəhrəmanı həyatını itirir.

Bunlara baxmayaraq, həmin dövrdə milli və siyasi şüurun inkişafının təzahürü kimi, əncümənlərin yaranmasına və nəşriyyələrin işıq üzü görməsinə rastlaşırıq. 1917-ci ilədək Azərbaycanda milli və azadlıqsevər qüvvələr, ingilis və rus imperiyalarının əl-altısı olan Qacar höküməti ilə mübarizə aparırlar. Lakin Oktyabr İnqilabından sonra və Şimali Azərbaycanda Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərliyi altında yaranan Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətindən sonra, Azərbaycanın cənubunda və həm də Mərkəzi Hökümətdə milli və azadlıqsevər qüvvələrin nüfuzu get-gedə çoxalır. Və nəhayət, 1920-də Azərbaycanda Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi altında, azadlıq və istiqlal hərəkatı güclənir, və Azərbaycanda müstəqil Azadistan höküməti Böyük Britaniya istemarı və onun tərəfdarlarına qarşı vücuda gəlir.

Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Səttarxanın və “Qeybi” əncüməninin rəhbərlik etdiyi 1908-1909 illərindəki Təbriz qiyamında iştirak etmiş, Azərbaycan türklərinin milli şüurunun ali dərəcədə inkişafının şahidi olmuş, eyni zamanda prosesdə iştirak edən və yetişmiş bir şəxsiyyət idi. Bu hərəkat hətta Qacar ailəsinə öz təsirini bağışlamış və onlarda Avropa iste’marçılarına qarşı ruhiyyəni yüksək dərəcəyə qaldırmışdı. Belə ki, İngiltərənin nökəri olan Vüsuquddövlənin 1919-cu ildə təklif etdiyi təhqiramiz müqaviləni, müxtəlif təzyiqlərə baxmayaraq Əhməd şah Qacar, rədd etdi. Və bu da Əhməd şahın, qərb istemarçılarına qarşı mövqeini göstərdi. Lakin, 1921-25-ci illərdə sosial-demokrat Əhməd şah Qacarın əfkar, demokratizasyon və modernizasyon planlarından, istemarçılara bağlı olan təbəqələr, Firəngistandan qayıdan ziyalılar, xüsusilə Qacarın hərbi ali rütbə məmurları qorxuya düşdülər və Qacar Hökümətini kodeta vasitəsi ilə devrildib, Rzaxanı səltənətə gətirdilər. Təbii ki, bu işdə Fransa və İngiltərə istemarçıları, məntəqənin yeraltı və yerüstü sirvətlərini ələ keçirmək üçün, əsas rolu oynayırdılar. Onlar bu barədə bir neçə planı –o cümlədən biri federativ sistemin tə’sisi, digəri isə kodeta yolunu nəzərdə almışdılar ki, nəhayət Rzaxan və Seyid Zia Təbatəbainin vasitəsi ilə kodeta variantını həyata keçirtdilər. “Yeni İran” adlı proyektin sahibləri və icraçılarının məqsədi, İran çərçivəsində idarə edici sünnəti federativ sistemi dəyişib, qeyri-fars millətlərə zindan yaratmaq idi. Bu irticai proyekt, 3 isfənd kodetasının komandanı –general Ayrımsayd ilə Ərdəşir Ceyreporterin vasitələri ilə həyata keçirildi. Lakin, Ayrımsaydlar senaryonun pərdə arxasında idilər. Rzaxanın əli ilə görülən “modern ordu yaratmaq”, “kostyum geymək”, “qadınların kalağaylarını götürmək”, “modernləşmə” və bu kimi “islahat” adlanan işlər tamamilə süni, qondarma və formalite idi. Tarix göstərdi ki, Rzaxanın “modern ordusu”, 1320-ci ilin şəhrivər ayında 2 saat müqavimət göstərə bilmədi və qoşun tamamilə məhv oldu.

Problemlərin həlli yolu kimi ancaq kodeta yolumu seçilməli idi? Görəsən ancaq İngiltərə idi ki, öz stratejiki mənafei üçün kodeta vasitəsini seçdi? Şərqdən Hind qitəsinin və qonşu ölkələrin vəziyyətini nəzərə alaraq, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, oyanış prosesinin inkişafı, ancaq İngiltərə müstəmləkəçiliyinə qarşı idi və Mahadma Qandinin iste’mara qarşı mübarizəsi, güclənməsi, bütün iste’marçı qüvvələrin mənafeini hədələyirdi. Qonşu tərəfdən Qacar hökümətinə qarşı, bir hədə qorxu yox idi. Qərb istiqamətində Osmanlı imperatorluğu mövcud idi ki, birinci dünya müharibəsində məğlub olmuşdu və təcziyə halında idi. Şərq istiqamətində isə, Əmanullaxanın rəhbərliyində olan Əfqanistan öz daxili məsələləri ilə əl-bə-yaxa idi və Qacar hökümətinə qarşı müşkül törətmək məqsədi ola bilməzdi. Şimalda isə Tsar rejimi yıxıldıqdan sonra, sosialisti rejim iş üstə gəlmişdi ki, münasibətlərdə əsasi dəyişikliklər baş vermişdi və Qacar höküməti ilə yaxın əlaqələr qurulmaqda idi. Beləliklə, İngiltərədən başqa məntəqədə heç bir təhlükə mövcud deyildi.

Xatırlatmaq lazımdır ki, kodetaçıların, millətlərin inkişafında və onların istəkləri barədə təsəvvürləri, qeyri-vaqei və tamamilə irticai idi. O dövrdəki xalqların və bütün əyalət və vilayət sakinlərinin istək və təmayülləri, mövcud siyasi struktura çərçivəsində öz tarixi və təbii istiqamətində ardıcıl inkişaf edirdi. Həmin dövrdə bütün millətlər, inkişaf prosesini praktikada yoxlayırdılar və birinci dünya müharibəsində törənən müşküllərin həlli ilə məşqul idilər. Müharibənin sonunda, Rusiyada vəziyyət bam-başqa oldu və xalqlar bu hadisədən sevinərək arzu edirdilər ki, İngiltərə də xalqları öz başına buraxsın və onlar öz müqəddəratlarını özləri tə’yin etsinlər. Lakin İngiltərə, Qacar hökümətini azad buraxmadı ki heç, bəlkə regionda tam ağalıq etmək üçün, şəmsi il ilə 1299-kodetasını, həyata keçirtdi.

Qeyd etdik ki, İngiltərə və onun əl-altıları kodeta üçün zəmin yaratdılar. Xüsusilə Rzaxan vasitəsi ilə kodetanın fikri zəminini yaradan, “bir millət, bir dil və bir mədəniyyət” şüarını təbliğ edən satqın və fars şovinizminə qulluq edən ziyalılar idi. Eyni zamanda Sasani dövrünün xülyasında olan bu istilaçı imperiyanın fikrini həyata keçirdən, bir sıra türk varlı təbəqəyə mənsub olan ziyalı və bürokratik qruplar mövcud idi.

1304-cü ildə “Ayəndə” jurnalının 1-ci nömrəsi yazır: “İranın milli birliyi dedikdə, məqsəd bugünkü İran məmləkətinin hüdudlarında yaşayan əhalinin siyasi, ictimai və əxlaqi birliyi və vəhdətidir. Həmin milli vəhdəti təkmilləşdirmək dedikdə, məqsəd bundan ibarətdir ki, bütün məmləkətdə bir dil ümumiləşsin, əxlaq, geyim nöqtei-nəzərindən yerli ferqlenmeler məhv olunsun və birlikdə çalışılsın ki, bir dil, başqa əcnəbi dilin əvəzinə yayılsın. Bu işlər müntəzəm və plan əsasında dövlət vasitəsi ilə həyata keçirilsin. Teymur və Çingizin hücumlarından yadigar qalan xarici dildə olan coğrafi adlar, dəyişdirilsin”.

Berlində Həsən Tağızadə və Məhəmmədəli Camalzadənin fars dilində buraxdıqları “Kavə” jurnalı, fars dilinin tə’sir dairəsinin təbliğini genişləndirərək, İran mədəniyyət dairəsi, İran ərazi dairəsi və bu kimi terminləri yaymağa başladı. Bugün, həmin təbliğatın dairəsi, Çingiz Pəhləvanların vasitəsi ilə Çindən Keşmirə, Əfqanistandan Pakistana, Çin okeanından Oman dənizinə, Ərəb körfəzindən Qafqaza və Qara Dənizdən Orta Dənizədək genişlənibdir. Azərbaycanlıları, türkmənləri, qaşqailəri, aria irqindən hesab edirlər. Ərəbləri səhrada “gəzən köçəri” və “kərtənkələ yiyən” adlandırırlar. Dünyada yaşayan türklərə vəhşi deyib, taun abilə, traxum, malaria və sill xəstəliklərinin virusunu daşıyan adamlar hesab edirlər. Rəsmi olaraq qeyri-fars mədəniyyətlərə qarşı qadağalar və yasaqlar qoyaraq, Məşrutə İnqilabından əmələ gələn konstitutiyada dəyişikliklər aparıb, fars dilini rəsmi dil elan edib və bununla digər qeyri fars mədəniyyətlərə qarşı, psixolojik mübarizə elan edib, xüsusi ilə İranda yaşayan türklərə qarşı bütün sahələrdə təhriflər edib, şahtajlar yayıb, əritmə siyasətini ən yüksək dərəcədə həyata keçirməklə, tük, ərəb, türkmən, qaşqai, lor və kürdü, öz mədəniyyətindən, milli geyimindən, dilindən məhrum edib, fars dilini, fars geyimini və adət-ənənələrini həmin xalqlara zorla qəbul etdirməyə var gücü ilə çalışırlar. Təhsil sistemini tamamilə iranizm ideologiyasının xidmətində qoyaraq, qorxutmaq, hədələmək, iftira yaymaq və müttəhəm etmək vasitəsi ilə, qeyri-fars millətlərin dillərinin tam məhvinə xidmət edən əndişələri yaymağa cəhd edirlər.

Rzaxan, kodetadan sonra milli hökümətləri aradan apardı və qeyri-fars millətlərin hökümət başçılarını və tanınmış adamlarını həbs etdi və ya qətlə yetirdi, ölkənin coğrafi bölməsinin sərhədlərini dəyişdi. Bu dəyişikliklə 11 ustan və 49 şəhristan yaratdı. Hal bu ki, Qacar dövründə 4 ölkə əyalət və bir neçə vilayət, yarım-feodal sistemi ilə və sünnəti federalisti formada idarə olunurdu. Eyni zamanda Qacar imperatorluğunun sahəsi, bütün danışıqlar və yazılarda da Məmaleke Məhrusə adlanırdı.

Pəhləvi rejiminin idarə sistemini iki prinsiplə formullaşdırmaq olar: Birincisi, qeyri-fars millətlərin, milli kimliklərini inkar edib və onlara qondarma fars kimliyi vermək. İkincisi isə fars militarizminə dayanaraq, qeyri-fars millətlərin milli hərəkatlarını aradan aparmaq və əritmə siyasətini onların üzərində tətbiq etmək. Bu prinsiplər və farslaşdırma siyasətinin nəticəsində, məqsəd, tarixi və coğrafi məkanların adlarını dəyişdirmək, əhalinin adlarını və familyalarını farslaşdırmaq vasitəsi ilə, qeyri-fars millətlərin əritmə prosesini başladıb, millətlərin daxili tərkiblərini məhv etməklə qeyri-fars millətləri əksəriyyətdən əqəliyyətə yönəltmək və əqəliyyət farsları əksəriyyətə çatdırmaqdan ibarət idi. Elə həmin proses ki, İngiltərə, Əfqanistanda həyata keçirtdi. Qacar dövrünün idarə sistemini məhv etməklə başlayarkən, bugünədək həmin siyasət davam edir və onun nəticəsində, Həmədanı Azərbaycandan ayrıldılar. Sonra növbə, Ərakın (yə’ni Sultanabad) ayrılmasına gəlib çatdı. Daha sonra isə, Xəmsə (yə’ni Zəngan) vahid ustan kimi təqdim olundu. Və daha sonra, Azərbaycanın qalan hissələri, Şərqi Azərbaycana, Qərbi Azərbaycana bölünərkən, bir hissə Azərbaycanın torpaqları, Gilana və ya Mərkəzi Ustanın ixtiyarına verildi. Habelə, Azərbaycan ərazisinin hesabına, ustan yaratma metodu davam etdi. Bugün biz, Ərdəbil ustanı, Qəzvin ustanının və sabah başqa ustanların doğulmasının şahidi olacağıq.

Rzaxanın şovinizm üzərində qurulan siyasətinin təməlini, 1926-ci ildə Dr Əfşar belə formalaşdırırdı: “Türk dili qadağan e’lan edilsin. Türklərin bir hissəsi ölkənin başqa yerlərinə köçürülsün. Azərbaycanın sərhədləri dəyişdirilsin və Azərbaycan adının yerinə, başqa adlar verilsin”.

.